تعریف اعسار
اعسار از لحاظ لغوی به معنی رنج، سختی و نداشتن است و معادل کلمه فقهی افلاس است. اما این کلمه بیشتر یک اصطلاح حقوقی بوده که شاید خیلی از افراد آن را نشنیده باشند. در اصطلاح حقوقی، اعسار به وضعیت شخص غیر تاجری گفته میشود که به دلیل عدم دسترسی به مال خود یا کافی نبودن دارایی، قدرت پرداخت دیون (بدهی‌ها) یا هزینه دادرسی خود را نداشته باشد.در مورد قید غیر تاجر باید به این مساله توجه داشت که این تعریف متوجه افراد تاجر نمی شود. چنانچه تاجری، وضع مالی مناسبی نداشته و مدعی اعسار باشد، باید با توجه به مقررات قانون تجارت، دادخواست ورشکستگی دهد و تنها در صورت اثبات این ادعا، می‌تواند از معافیت پرداخت هزینه دادرسی استفاده کند.
نپذیرفتن اعسار از تاجر، به این دلیل است که رسیدگی به وضع مالی او نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد و به‌طور‌کلی در مورد تاجر باید سخت‌گیری بیشتری کرد. در این باره به دو نکته توجه داشته باشد: نخست اینکه تاجر کسی است که شغل معمولی خود را معاملات تجاری قرار داده است و دوم اینکه کسبه جزء، تاجر محسوب نمی‌شوند و می‌توانند از مزایای اعسار استفاده کنند.در اینجا به بررسی بیشتر این اصطلاح پرداخته و انواع آن را توضیح می دهیم.
اعسار چیست و معسر کیست؟
ماده 504 مقرر می‌دارد که معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تادیه آن نیست. معسر بودن بدهکار معمولا با اعتراف تمامی یا برخی طلب‌کاران وی و نیز شهادت دو مرد عادل ثابت میشود. بر خلاف ورشکستگی تجاری، مُعسر محجور محسوب نمی‌شود و می‌تواند در اموال خود تصرف کند.
اولین قانون اعسار در ایران در سال 1313تصویب شد که بعد از آن به فراخور زمان دچار اصلاحاتی شده است.در ماده ۶۵۲ قانون مدنی آمده است :«در زمان مطالبه(طلب)، حاکم مطابق اوضاع و احوال شخص بدهکار مهلت یا اقساطی قرار می‌دهد». ماده ۲ قانون «نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب ۷۷» می‌گوید: «هر کس محکوم به پرداخت مالی به دیگری شود چه به صورت استرداد عین یا قیمت یا مثل آن یا ضرر و زیان ناشی از جرم و یا دیه و آن را پرداخت نکند، دادگاه او را الزام به پرداخت می‌کند و…».
همچنین در ماده ۳ این قانون آمده است که «هر گاه محکوم‌علیه، مدعی اعسار ضمن اجرای محکومیت حبس شود به ادعای وی خارج از نوبت رسیدگی و در صورت اثبات اعسار از حبس آزاد خواهد شد و چنانچه قادر به پرداخت آن به طور اقساط هم شود، دادگاه متناسب با وضع مالی او حکم به تقسیط محکوم‌به، را صادر می‌کند. اکنون بر اساس سیاست‌های قضایی، افراد می‌توانند قبل از اجرای محکومیت حبس، تقاضای اعسار را مطرح کنند.
حال می خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که چکونه فرد باید ثابت کند که معسر است؟
اثبات اعسار
نکته ی مهمی که در مورد دادخواهی وجود دارد این مساله است که هر فردی با هر وضعیتی بتواند اعاده دادرسی کرده و از حق دادخواهی خود درمورد مسائل پیش رویش استفاده کند.قانونگذار در راستای تحقق حق دادخواهی برای همه افراد که در اصل ۳۴ قانون اساسی پیش‌بینی شده، راههایی را پیش‌بینی کرده است. این راهها مانع از آن است که ناتوانی مالی، در صورت اثبات در دادگاه، مانعی بر سر راه دادخواهی شهروندان باشد.
معمولی‌ترین راه اثبات ناتوانی مالی، استفاده از شهود است که طبق ماده ۵۰۶ آیین دادرسی مدنی بیان شده است.در این باره باید توجه کرد که فرض بر توانایی مالی و تمکن افراد است و اگر کسی مدعی اعسار بوده و ادعای عدم توانایی مالی کند،نیاز به اثبات آن می باشد.
در صورتی که دلیل اثبات اعسار و ناتوانی مالی، شهادت شهود باشد، باید شهادت کتبی حداقل دو نفر از اشخاصی که از وضع مالی و زندگی متقاضی اعسار مطلع هستند، به دادخواست ضمیمه شود. در این شهادت‌نامه، مشخصات، شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و ناتوانی او برای پرداخت هزینه دارسی، با تعیین مبلغ آن، بیان میشود.در بخش بعدی به بررسی انواع اعسار می پردازیم.
انواع اعسار
اعسار در پرداخت هزینه دادرسی
برای طرح یک دعوی در مراجع قانونی لازم است اقدام به پرداخت هزینه هایی از قبیل، هزینه تمبر، دستمزد کارشناس، هزینه اجرای قرار معاینه، تحقیقات محلی و….بنماییم.این هزینه ها از 1 طرف اثری مثبت داشته و یکی از راه‌های جلوگیری از طرح دعاوی واهی و نیز مانع از ازدحام بی‌مورد در دادگستری است. از سمت و سوی دیگر اما نمی‌توان آن را مانعی در مقابل احقاق حق مردم قرار داد. به همین دلیل قانونگذار با تصویب قوانین مختلف در این خصوص، تدابیری اندیشیده است که افرادی که تمکن مای ندارند نیز بتوانند در صورت لزوم به مراجه قانونی مراجعه کرده و مسایل پیش روی خود را حل و فصل کنند.؛
به این نحو که افرادی که خود را صاحب حق می‌دانند اما توان و تمکن مالی طرح دعوی در دادگستری را ندارند، می‌توانند با استفاده از این قانون به حق خود برسند. با توجه به این قانون ممکن است این فرد برای احقاق حقش قادر به پرداخت هزینه دادرسی نباشد و حتی نتواند وکیلی برای انجام کارهایش انتخاب کند که می‌تواند با مراجعه به مراجع قضایی، تقاضای وکیل معاضدتی کند.
اعسار در محکومیت‌های مالی
اعسار در محکومیت‌های مالی و جزایی یا پرداخت دیون عبارت از آن است که به موجب حکم دادگاه حقوقی یا حکم دادگاه کیفری در امر جزایی، شخص به پرداخت وجه، مال یا جزای نقدی در حق دیگری محکوم شود اما توانایی و تمکن پرداخت آن را نداشته باشد. در این فرض حکمی صادر شده است و بر اساس آن مالی باید پرداخت شود؛ اما محکوم ادعا می‌کند که توانایی مالی پرداخت آن را ندارد و باید به صورت قسطی پرداخت کند و از دادگاه درخواست قسط بندی می‌کند.
چگونگی رسیدگی به دعوی اعسار
کسی که معسر است باید طرح دعوا کند. این دعوی نیز به دو روش انجام میشود:1- همراه با دعوای اصلی 2- دعوی اعسار از طریق ارائه دادخواست جداگانه
در این میان و برابر ماده ۲۰ قانون اعسار، مرجع رسیدگی‌کننده به دعوای اعسار در مورد محکوم، محکمه‌ای است که در ابتدا به دعوای اصلی رسیدگی کرده است. دعوای اعسار در مقابل اوراق اجرائیه ثبت اسناد در محکمه محل اقامت مدعی اعسار اقامه خواهد شد.
- معسر دادخواست تهیه کرده و به محض وصول دادخواست، مدیر دفتر ظرف دو روز پرونده را به نظر قاضی می‌رساند تا چنانچه قاضی شهادت شهود را در دادگاه ضروری بداند، طرفین دعوا همراه با شهود در دادگاه حاضر شوند.
- شهود باید از وضعیت مالی و زندگانی مدعی و نیز مشخصات، شغل و وسیله امرار معاش وی آگاه باشند و در حضور قاضی با سوگند شهادت دهند.
- حکم معسر بودن فرد در تمام مراحل رسیدگی به یک پرونده قابل استفاده است مگر آنکه مدعی در جریان رسیدگی متمکن (دارا) شود که در این صورت موظف به پرداخت هزینه دادرسی است.
اگر معسر بودن فرد ثابت شود مزایایی برای او به همراه خواهد داشت. این مزایا به دو دسته تقسیم میشود: نخست معافیت موقت از تادیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی در مورد دعوایی که برای معافیت از هزینه آن ادعای اعسار شده است و دیگری حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت از پرداخت حق‌الوکاله.
مساله ی دیگری نیز که در مورد اعسار باید به آن توجه کرد،شخصی بودن حکم اعسار است. یعنی این حکم در مورد جانشینان او جاری نمی‌شود. پس اگر معسر فوت کند، ورثه نمی‌توانند از حکم اعسار هزینه دادرسی مورث استفاده کنند. فوت مورث، در هر یک از دادرسی‌های نخستین و تجدیدنظر و فرجام، مانع جریان دادرسی در آن مرحله نیست و هزینه دادرسی از ورثه مطالبه میشود، مگر آنکه ورثه نیز اعسار خود را ثابت کنند.
تخلفات در مورد اعسار
یکی از مواردی که در مورد اعسار باید به آن توجه کرد این نکته است که ادعای کذب در این مورد دارای هزینه و مجازات بوده و گاها برای طرفهای درگیر،حبس نیز به همراه می آورد.پس بهتر است اگر تمکن مالی داریم بدنبال ادعای اعسار نرفته و شخصا دیون و یا هزینه های مورد نظر را پرداخت کنیم.چنانچه حکم معسر بودن فرد در مورد محکوم به باشد و مدعی نتواند ادعای خود را ثابت کند، دادگاه ضمن رد تقاضا، وی را به پرداخت وجوه زیر نیز محکوم می‌کند:
- مخارج رسیدگی به دعوی اعسار معادل دو برابر مخارج معمولی.
- حق الوکاله وکیل
موارد زیر نیزاز سوی قانونگذار مشخص شده است که در صورت اثبات تخلف مدعی به حبس محکوم خواهد شد که عبارتند از:
- چنانچه پس از صدور حکم معلوم شود که وی به دروغ خود را معسر اعلام کرده است.
- معلوم شود که شهود به دروغ شهادت داده‌اند شهود نیز به حبس محکوم می‌شوند.
- پس از صدور حکم معسر دارای مالی شده ولی همچنان خود را معسر قلمداد نماید.
- شخصی با مدعی تبانی نموده و خود را برخلاف واقع طلبکار او معرفی نماید، در این حالت طلبکار قلابی نیز به حبس محکوم خواهد شد.