عنصر معنوی جرائم مواد مخدر

برای اینکه در حقوق جزا یک امری جرم تلقی شود علاوه بر ارتکاب عنصر مادی، عنصر معنوی نیز لازم است. عنصر معنوی که به آن عنصر روانی هم گفته می شود مرتبط به حالت سوء نیت گونه ی مرتکب است. جرایم مربوط به مواد مخدر از دسته ی جرائم عمدی هستند؛ به همین دلیل نیازمند عنصر معنوی می باشند و رکن معنوی در این جرائم از علم به ارکان جرم و اراده ارتکاب رفتار فیزیکی تشکیل می شود. از آنجایی که در قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر در خصوص عنصر معنوی آن ماده ای اختصاصی نداریم، مقررات مربوط به عنصر معنوی جرائم مرتبط با مواد مخدر تابع قواعد و مقررات عمومی و کلی است.

علم به ارکان جرم

وقتی صحبت از ارکان و عناصر جرم است، مقصود علم و آگاهی به عنصر قانونی و مادی می باشد. بنابراین مجرم باید هم علم به رکن قانونی جرم داشته باشد هم علم به رکن مادی جرم.

علم به رکن قانونی جرم

 در مورد علم به رکن قانونی جرم (اینکه مجرم بداند آن عملی را که انجام داده است، قانونگذار جرم انگاری کرده است) مجرم باید بداند که عمل او جرم است و این از اصول مسلم حقوق جزا است که بعد از انتشار قانون از طریق روزنامه ی رسمی ( طبق ماده ی 3 قانون مدنی) تمامی افراد به نسبت قانون آگاه فرض می شوند و خلاف آن قابل اثبات نیست. به عبارت دیگر، جهل به قانون رافع مسئولیت نیست. گرچه از جنبه ی تئوری در مورد برقراری این فرض یا اماده نسبت به جرائم قراردادی که مواد مخدر نیز از این دسته است، شک و تردید هایی شده است و عده ای بر این باوردارند که در چنین جرائمی جهل به قانون میتواند رافع مسئولیت باشد. قانونگذار در زمینه ی عنصر معنوی، در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، مقررات جدیدی را بر اساس منابع فقهی وضع کرده است از جمله این که در ماده ی 155 جهل به حکم را مانع مجازات نمیداند مگر اینکه تحصیل علم عادتا ممکن نباشد یا جهل به حکم شرعا عذر محسوب شود اما جهل به نوع و میزان مجازات به هیچ وجه نمی تواند مانع مجازات باشد در برخی از جرائم  مانند ماده 40 الحاقی به قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر، قید “عالما” برای جرائم عمدی به کار رفته است که قیدی است اضافی و زائد؛ زیرا این قید در درون تمام جرائم عمدی به صورت ضمنی وجود دارد.

علم به رکن مادی جرم

علم به رکن مادی جرم مواد مخدر به این معناست که مرتکب باید بداند ماده ای را که نگداری، مخفی، استفاده میکند یا خرید و فروش میکند و … ماده ی مخدری است که قانون گذار آن را جرم انگاری کرده است. ممکن است یک تردید در این خصوص به وجود بیاید که صرف آگاهی به مواد مخدر بودن ماده کفایت می کند، یا اینکه مرتکب حتما باید نوع مواد مخدر را هم بشناسد و تشخیص دهد تا رکن مادی جرم احراز شود. به عبارت دیگر آیا این کافی است که مرتکب بداند که یک ماده مخدر (فرقی نداشته باشد چه نوعی باشد) را می فروشد یا باید بداند که مثلا در حال فروختن هروئین، کراک یا … است.

درواقع اگر بخواهیم فردی را مجرم تلقی کنیم، مجرمیت شخص با علم کلی اصولا ثابت می شود. اما هرگاه شخصی هروئین را باخود حمل کند و پس از دستگیری ادعا کند که گمان می کرده است که در حال حمل تریاک است و بتواند اشتباه خود را اثبات نماید، به کدام اتهام قابل تعقیب خواهد بود؟ حمل تریاک یا هروئین؟ درواقع این مساله از مصادیق اشتباه موثر می باشد و اشتباه در موضوع صورت گرفته است و چون اشتباه در موضوع است، اگر ثابت شود که در مثال هم چنین است، نمی توان متهم را به عنوان حمل هروئین  تحت تعقیب قرار داد مگر اینکه ادعای اشتباه خود را نتواند به اثبات برساند و یا قرائنی خلاف آن وجود داشته باشد. ادعای فرد علی الاصول می بایست منطقی و عاقلانه باشد. مثلا اگر فردی پانصد گرم هروئین را بلعیده باشد و متعاقبا ادعا کند که در حال حمل تریاک بوده است، پذیرفتن چنین ادعایی معقول نیست؛ چون حامل بخاطر ماده ی تقریبا بی ارزشی چون تریاک هیچ وقت حاضر به به خطر انداختن جان خود به طور معمول نمی شود. پس به واقع می دانسته است که آنچه که حمل می کرده است هروئین است  و اجرت حمل برای وی، ریسک بلعیدن را توجیه می کند.

اراده ارتکاب رفتار فیزیکی

اراده ارتکاب رفتار فیزیکی از اجزاء تشکیل دهنده عنصر معنوی جرائم مواد مخدر می باشد. بنابراین مرتکب نه تنها باید علم به ارکان جرم داشته باشد، بلکه می بایست انجام عمل فیزیکی را بخواهد و خواستار تحقق نتیجه ی آن رفتار فیزیکی باشد تا عنصر معنوی جرایم مربوط به مواد مخدر کامل گردد.

قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، در خصوص قصد مجرمانه مقرر کرده است که باید علاوه بر علم مرتکب به موضوع جرم، قصد وی در رفتار مجرمانه نیز احراز شود و همچنین در جرائمی که وقوع آن ها منوط به تحقق نتیجه یا نتایجی است، قصد نتیجه با علم به وقوع آن باید احراز شود.

انگیزه

در واقع انگیزه در پاسخ به سوال چرا مطرح میشود، در حالیکه قصد در پاسخ به سوال چگونه است. مثلا از مرتکبی سوال پرسیده می شود که چرا مواد مخدر حمل کردی؟ پاسخ میدهد، به دلیل فقر و بدهکاری ای که داشتم (این انگیزه ی فرد است) یا ممکن است پاسخ بدهد به دلیل طمع و رسیدن به پول بیشتر. اما اگر بگوییم چگونه میخواسته این کار را انجام بدهد پاسخ های متفاوتی خواهیم شنید، مثلا شخص الف میخواسته تعداد زیادی از مواد مخدر را مسلحانه حمل کند، در حالیکه شخص ب مقداری مواد مخدر در جیبش گذاشته است. انگیزده در وافع کوشش و کشش درونی و میل پنهانی است که انسان را به سوی انجام عمل خاصی هدایت می کند. علی الاصول، انگیزه در ارتکاب یک جرم تاثیری در مسئولیت کیفری ندارد مگر اینکه به صورت خاص و قانونی جزء ارکان جرم قرار گرفته باشد. مانند اینکه قانون گذار انگیزه ی تولید مواد مخدر از بذر شاهدانه را جرم انگاری کرده است. یعنی صرف کشت مواد مخدر به چنین سببی خود به تنهایی جرم است در حالیکه اگر چنین انگیزه ای نباشد، جرم نیست. یکی از مواردی که انگیزه در مسئولیت کیفری نقش دارد، جرم ساخت، خرید، فروش، نگهداری، حمل، وارد کردن، صادر کردن و عرضه مواد مخدر صنعتی و شیمیایی به قصد تبدیل یا تولید مواد مخدر می باشد که در ماده 40 الحاقی به قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر بیان شده است.

منابع:

1- قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب 1376

2- قانون مجازات اسلامی مصوب 1392

3- حقوق کیفری مواد مخدر، عبد الحمید ناصر پور