روند تاریخی تصویب قوانین مربوط به مواد مخدر

بشر از حدود 6000 سال قبل از وجود یک ماده مخدر قوی در خشخاش آگاه بود و در لوح های گلی سومریان بعنوان “گیاه شادی بخش” نام برده شده است. حدود 4000 سال قبل نیز استعمال تریاک در چین رایج بوده است. در مورد ورود مواد مخدر به ایران احتمال های نسبتا متفاوتی داده شده است از جمله:

• گروهی به حمله چنگیز خان به ایران نسبت داده اند.
• عده ای آنرا منسوب به سربازان نادرشاه شاه افشار پس از لشکرکشی او به هندوستان می دانند.
• برخی معتقدند تریاک در قرن اول هجری از مصر و عربستان به ایران آمد و متداول شد.

نقل است اولین کسی که در ایران تریاک مصرف نموده سفیر هندوستان در دربار شاه عباس صفوی بوده که تریاک با با توتون مخلوط و با چپق تدخین می کرده است. در زمان سلطنت قاجار نیز کشیدن تریاک یکی از وسایل تجمل دربار بود و به دلیل گرانی قیمت و کمیاب بودن، مورد استفاده طبقات ثروتمند و اشراف بود. ادامه وضعیت در جامعه ما تا سال 1300 هجری شمسی کار را به جایی رساند که کشت خشخاش و حتی اعتیاد به مواد مخدر و استعمال آن در ملاء عام نه تنها جرم به شمار نمی رفت، بلکه قبح اجتماعی و اخلاقی آن بویژه نزد اشراف و زمین داران نیز فروریخت و هزاران هکتار از اراضی ایران، زیر کشت خشخاش رفت.

در یک نگاه کلی تاریخچه قانون گذاری مواد مخدر از سال 1289 هجری شمسی تاکنون حدودا 72 مورد اعم از قانون، تصویب نامه، آیین نامه و نظام نامه بوده است. سیاست جنایی تقنینی در برخورد با مواد مخدر در طی سال های قبل و بعد از انقلاب در ایران حاکی از آزادی کامل کشت خشخاش، انحصار دولتی و ممنوعیت کامل کشت خشخاش می باشد و فراز و نشیب های زیادی را شناخته است.

تاریخچه قانون گذاری مواد مخدر پیش از انقلاب

در یک تقسیم بندی کلی تاریخچه قانون گذاری مواد مخدر را می توان به 4 دوره کلی تقسیم کرد:

• از سال 1289 تا سال 1334: در این دوره با تصویب قانون “تحدید تریاک” تولید و توزیع تریاک در اختیار دولت قرار گرفت و هدف آن بود ک دولت بتواند با نظارت و کنترل بر تولید تریاک، از گسترش و توسعه قاچاق تریاک جلوگیری نماید و با یک برنامه تدریجی 7 ساله، رفته رفته استفاده از تریاک را که در زمان آن متداول بود ممنوع سازد.
• از سال 1334 تا سال 1347: در این سال ها برای حسن اجرای قانون، سازمان مبارزه با تریاک تصویب شد.
• از سال 1347 تا سال 1357: کشت خشخاش بصورت قانونی و تحت کنترلو نظارت درآمد.
• از سال 1357 به بعد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی مجازات مرتکبین جرائم مواد مخدر تشدید میابد.

با توجه به موارد بیان  شده، نکته قابل توجه آن است که محور اصلی قوانین مربوط به مواد مخدر قبل و پس از انقلاب، تشدید مجازات مرتکبین جرائم مواد مخدر است و به مساله پیشگیری از قاچاق مواد مخدر و اعتیاد کمتر توجه شده است؛ یعنی در قوانین مربوط به مواد مخدر که یکی از عناصر تشکیل سیاست جنایی به شمار می رود که باید متضمن پیشگیری و مبارزه با جرایم مربوط به مواد مخدر یا هردو باشند، بیشتر به جنبه “تنبیهی” و “مجازات متخلفین” تاکید شده است.

تاریخچه قانون گذاری مواد مخدر پس از انقلاب

حال در ادامه، به سیاست های مربوط به مواد مخدر در قوانین پس از انقلاب پرداخته می شود:

1. استمرار تولید تریاک از سال 1357 تا 1359 به استناد پروتکل 1353 نیویورک جهت مصارف دارویی و نیاز بیماران و تداوم قوانین پس از انقلاب.
2. سال 1359 تا 1367 کشت خشخاش ممنوع می شود و اقدامات شدید در مورد قاچاق و جرم انگاری اعتیاد برای موارد غیر طبی و معتادان ولگرد تداوم می یابد.
3. سال 1367 تا سال 1377 ممنوعیت کشت خشخاش استمرار یافته و اقدامات شدید در مورد قاچاق، جرم انگاری اعتیاد، وضع مجازات جریمه نقدی و شلاق برای تکرار اعتیاد و هماهنگی در اقدامات از طریق تشکیل “ستاد مبارزه با مواد مخدر” تداوم می یابد.
4. اعطای مجوز تولید و ساخت مواد از سال 1377 تا 1389 برای مصارف تحقیقی، علمی، پزشکی و تولید داروهای جایگزین، اعمال مقررات شدید برای قاچاق، هماهنگی در اقدامات از طریق ستاد مبارزه با مواد مخدر، عدم تعقیب کیفری معتاد در صورتی که خودش را معرفی کند، توجه ضعیف به درمان معتادان، تداوم رویکرد مجزات نقدی و شلاق برای موارد تکرار اعتیاد و مجازات جایگزین حبس برای محکومین.
5. سال 1389، مجوز تولید و ساخت برای مصارف تحقیقی، علمی و پزشکی و تولید داروهای جایگزین، اعمال مقررات شدید برای قاچاق تداوم یافته و هماهنگی در اقدامات از طریق ستاد مبارزه با مواد مخدر افزایش می یابد.

کنوانسیون های بین المللی با الحاق ایران

هم چنین از نظر بین المللی، کنوانسیون هایی در خصوص مواد مخدر پس از انقلاب تصویب شده که جمهوری اسلامی ایران به دو کنوانسیون از میان آنها ملحق شده است:

1. کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و داروهای روانگردان مصوب سوم آذر ماه 1370 که در تاریخ 17/9/1370 به تایید شورای نگهبان رسیده است. این قانون مشتمل بر ماده واحده منضم به متن کنوانسیون شامل یک مقدمه، 34 ماده و دو قطعنامه پایانی آن می باشد.
2. الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون به کنوانسیون مواد روانگردان مصوب بیست و ششم خرداد 1377 مجلس شورای اسلامی که در تاریخ 31/3/1377 به تایید شورای نگهبان رسیده است. قانون مزبور شامل یک ماده واحده منضم به متن کنوانسیون شامل مقدمه و سی و سه ماده و یک ضمیمه می باشد.

کنوانسیون های بین المللی در خصوص مواد مخدر

بطور کلی کنوانسیون هایی که در خصوص مواد مخدر وجود دارند عبارت اند از:

• کنوانسیون 1912 به نام کنوانسیون بین المللی تریاک که از آن به عنوان قرارداد بین المللی مواد مخدر نام برده می شود.
• کنوانسیون 1920 اولین مجمع کشورهای جهان به منظور ایجاد کمیته مشورتی کنترل قاچاق تریاک و مواد مخدر زیان آور.
• کنوانسیون 1925 که منجر به ایجاد هیات دائمی کنترل بین المللی تریاک گردید.
• کنوانسیون 1936 اولین کنوانسیون منع قاچاق مواد مخدر خطرناک و مضر با در نظر گرفتن تنبیهات سخت برای متخلفین.
• کنوانسیون 1961 که منجر به یکپارچه کردن قوانین سابق گردید و سبب تشکیل هیات کنترل مواد مخدر شد.
• کنوانسیون 1971 که به موجب آن موادی که با استعمال آنها رفتار و حرکات انسانی دچار تغییر می گشت تحت کنترل درآمد و ایران نیز به این کنوانسیون ملحق شد.
• کنوانسیون 1988 برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و داروهای روانگردان. ایران به این کنوانسیون نیز ملحق شده است.

منابع:

• جزوه دکتر بهزاد رضوی فرد عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی
• بررسی تحولات تقنینی در زمینه جرائم مواد مخدر، حمید خانزاده